Quân đội nhà Trần – Wikipedia tiếng Việt

Quân đội nhà Trần là tổ chức quân đội của vương triều Trần trong lịch sử Việt Nam, tồn tại trong thế kỷ 13 và 14. Hoạt động quân sự nhà Trần diễn ra ở cả trong nước lẫn bên ngoài biên ải. Quân đội thời nhà Trần được đánh giá cao trong lịch sử quân sự Việt Nam vì những chiến công quân sự hiển hách, đặc biệt là sau ba lần chiến thắng quân Nguyên Mông xâm lược. Quân đội nhà Trần nổi tiếng tinh nhuệ, thiện chiến, kỉ luật cao, một phần nhờ vào khả năng chỉ huy tốt những vị tướng xuất chúng mà điển hình là Tiết chế Quốc công Trần Hưng Đạo hay Chiêu Minh Đại vương Trần Quang Khải.

Quân đội Đại Việt thời Trần kế thừa phần nhiều binh chế thời nhà Lý. Theo đó, quân đội cũng có khá đầy đủ những binh chủng như bộ binh, kỵ binh, thủy binh và tượng binh. Ngoài ra, để phòng bị tốt trước rủi ro tiềm ẩn xâm lăng từ những thế lực láng giếng hùng mạnh như Champa ở phía nam và Trung Hoa ở phía bắc, Đại Việt cũng tiếp thu tinh hoa quân sự chiến lược từ những vương quốc trên, đơn cử về công nghệ tiên tiến quốc phòng và những tư tưởng binh pháp ưu việt. Ví dụ, giáp phục binh lính thời Trần có nhiều điểm tương đương với giáp phục của binh lính nhà Tống, nhà Nguyên ; thuyền chiến của Đại Việt cũng có khá đầy đủ chủng loại giống với thủy quân của Tống và Chiêm .Ngoài việc tiếp thu tinh hoa quân sự chiến lược quốc tế, quân đội Đại Việt cũng triển khai nhiều nâng cấp cải tiến, tăng trưởng về trận pháp, đội hình, phép luyện binh, công nghệ tiên tiến, vũ khí mang truyền thống riêng, như Binh thư yếu lược của Trần Hưng Đạo, con thuyền Mông Đồng, … đều là những đặc trưng của quân đội Đại Việt so với những vương quốc láng giếng đương thời. Những người lính thường được chọn ở những vùng quê họ Trần .

Dân số của Đại Việt thời Trần vào năm 1245 ước tính khoảng 4,5 triệu người. Cứ theo tỷ lệ 10 dân nuôi 1 binh tức hai hộ tuyển một lính, tổng quân số thường trực toàn quốc trên lý thuyết khoảng 45 vạn người, tuy nhiên do phải trừ đi những vùng xa xôi, những người ốm yếu không thể đi lính, lại áp dụng chính sách kinh tế “ngụ binh ư nông” trong thời bình, nên quân số thường trực trên thực tế chỉ rơi vào khoảng 20-30 vạn người, tùy thời điểm. Trong những năm thiên tai mất mùa, biên chế quân thường trực của nhà Trần có thể giảm xuống mức 10 vạn người.

Cơ cấu tổ chức triển khai[sửa|sửa mã nguồn]

Từ sau năm Thiệu Long [ 1 ] thứ 10 ( 1267 ), những cấp đơn vị chức năng tổ chức triển khai quân đội, lấy cơ số 5 ( hệ ngũ ) số lượng binh lính của đơn vị chức năng cơ bản :

Trong đó, ngũ trưởng và đội trưởng là quan quân cấp thấp nhất, doanh trưởng và quân trưởng là quan quân cấp trung. Các quân trưởng được chỉ huy bởi tướng quân, đây là một cấp bậc tướng lĩnh hạng sang của quân đội, nắm quyền chỉ huy cấp quân đoàn. Thông thường, mỗi quân đoàn sẽ đóng giữ một vùng, nên lấy tên vùng đó đặt cho tên quân đoàn. Ví dụ như quân đoàn trấn thủ ở lộ Lạng Châu sẽ lấy tên là quân đoàn Lạng Châu, gọi tắt là quân Lạng Châu .Theo chiếu định của Trần Thánh Tông, tôn thất vương hầu giỏi võ nghệ, tinh binh pháp sẽ được chọn khởi nghiệp từ quan quân cấp trung, trong khi lê dân nhập ngũ phải khởi nguồn từ binh lính cấp thấp nhất. Trên cấp tướng là cấp bậc thượng tướng quân, trên nữa là những chức quan võ do những trọng thần đầu triều nắm giữ, như thái úy hoặc những chức vụ tương tự .Cuối cùng, nguyên soái là cấp bậc tối cao, thay mặt đại diện nhà vua thống suất toàn quân đội, trực tiếp chỉ huy cả những tướng quân lẫn thượng tướng quân. Tuy nhiên, nguyên soái chỉ mang đặc thù thời vụ trong cuộc chiến tranh, được lập ra khi triều đình tập trung một đội quân quy mô lớn từ nhiều quân đoàn khác nhau. Khi kết thúc cuộc chiến tranh, nguyên soái sẽ quay trở lại thực thi nghi thức ” giao lệnh [ 3 ] ” với nhà vua và triều đình .
Kinh phí để duy trì quân đội đều nhờ vào vào nguồn tô thuế vương quốc, giống như thời nhà Lý. Ngay từ thời Lý, triều đình đã đặt ra nhiều ngạch tô thuế đơn cử : thuế đầm, ao ruộng ; thuế bãi dâu ; thuế sản vật ở những phiên trấn, thuế muối ở quan ải, thuế nguyên vật liệu quý của những dân tộc thiểu số ; và thuế gỗ, hoa quả đầu nguồn. [ 4 ] Tất cả tô này ( nộp hiện vật thay tiền thuế ) đều đóng vai trò quan trọng trong năng lực quốc phòng, ví dụ như muối dùng để dữ gìn và bảo vệ quân lương, sắt kẽm kim loại thô dùng để đúc quân trang, binh phí, bảo trì thuyền bè, ngựa vùng biên cho kị binh, … Ngoài ra, số thuế thu được triều đình quản trị ngặt nghèo, giúp duy trì quân đội không thay đổi mà vẫn chi phối được sức mạnh của phiên binh địa phương .Năm 1242, triều đình đặt ra mức điền phú, theo đó : ” dân đinh nào có ruộng phải nộp tiền thóc, không có ruộng thì mới được miễn “. Cụ thể, người có 1-2 mẫu ruộng phải nộp 1 quan tiền thuế, cứ 3-4 mẫu ruộng phải nộp 2 quan tiền thuế, còn từ 5 mẫu trở lên thì nộp 3 quan. Riêng tô thì cứ chiếm hữu 1 mẫu ruộng thì dân địch phải nộp 100 thăng thóc ( gấp hàng chục lần so với thời Lý, chỉ 3 thăng ) để cấp dưỡng cho quân đội .Sang đến thời Trần Phế Đế, nhà Trần đánh nhau với Chiêm Thành ( 1378 ), buộc triều đình phải đặt thêm thuế dung ( thuế thân, phỏng theo thuế khóa thời nhà Đường bên Trung Quốc ) mỗi mẫu thêm 5 thăng thóc. Ngoài ra, thuế bãi dâu cũng tùy vào đất tốt xấu mà đánh thuế. Cụ thể, mỗi mảnh đất thượng đẳng ( thường là đất phong của vương hầu quý tộc ) thì thu thêm 5 quan tiền, trung đẳng 4 quan và hạ đẳng 3 quan .Việt hoàn toàn có thể phân ra làm 3 sắc quân chính, gồm có cấm quân, biên quân và lộ quân. Ngoài ra, lực lượng gia binh phần đông của những vương tôn, quý tộc nhà Trần nổi trội hơn tổng thể những triều đại khác trong lịch sử vẻ vang cả về quân số cũng như ý chí chiến đấu. Tuy không phải quân chính quy, nhưng lực lượng vương hầu quân cũng có những góp phần quan trọng cho quốc gia, đặc biệt quan trọng là trong 3 cuộc cuộc chiến tranh với đế quốc Nguyên Mông .

Những thông tin về cấm quân thời Trần trong chính sử còn hạn chế. Chỉ biết vào năm 1239, vua Trần Thái Tông ra lệnh cải tổ quân đội cả nước, chia quân làm 3 bậc Thượng, Trung và Hạ. Trong đó, cấm quân thuộc bậc Thượng, đóng quanh khu vực kinh đô Thăng Long và hành cung Thiên Trường (đất tổ nhà Trần) để bảo vệ triều đình và hoàng gia và đóng vai trò “xương sống” trong quân đội cả nước.[5] Cấm vệ quân được tuyển chọn kĩ lưỡng từ tráng đinh trên cả nước, phải trải qua sự huấn luyện hà khắc nhất và trang bị những binh khí tốt.

Giống như thời Lý, cấm quân có binh sĩ phần đông nhất trong cả nước, lúc cực thịnh hoàn toàn có thể lên đến 10 vạn, nhằm mục đích bảo vệ sự phục tùng của những địa phương với triều đình trung ương, đồng thời đủ sức trấn áp mọi thế lực cát cứ, nội loạn trong nước. Bởi lẽ đó, cấm quân luôn được triều đình chú trọng tăng trưởng. Không chỉ được cung ứng áo giáp, binh khí hạng sang, cấm quân còn được hưởng bổng lộc cao hơn những lực lượng khác, thậm chí còn gia quyến cũng được cấp dưỡng chu đáo, tạo điều kiện kèm theo cho quân sĩ chuyên tâm bảo vệ triều đình và tận trung với vua. Vì vậy, chủ trương ” ngụ binh ư nông ” thường không vận dụng cho cấm quân, khiến việc duy trì lực lượng này trở nên tốn kém ngân sách của triều đình. Có thể nói, sự hùng mạnh của cấm quân nhờ vào sự phồn vinh của triều đình nhà Trần .

Theo sử sách ghi chép lại, cấm quân của Đại Việt luôn xăm lên trán 3 chữ “Thiên Tử quân”.[5][6] Chỉ huy của cấm quân là Điện tiền chỉ huy sứ,[7] thường do người tôn thất đảm nhiệm. Cấm quân trên một phương diện nhất định có thể xem như là tư binh của hoàng đế, bởi chỉ huy của họ tuyệt đối trung thành với vua. Vì thế, mệnh lệnh điều động của Binh bộ không có tác dụng với cấm quân.

Các vệ cấm quân khác[sửa|sửa mã nguồn]

Năm 1246, Trần Thái Tông đặt ra những vệ tứ thiên, tứ thánh, tứ thần, được hợp thành từ ưu binh của những lộ quân. [ 8 ]

• Quân các lộ Thiên Trường,[9] Long Hưng[10] nhập vào quân Thiên Thuộc, Thiên Cương, Chương Thánh, Củng Thần.
• Quân các lộ Hồng Châu, Khoái Châu nhập vào các quân tả hữu Thánh Dực.
• Quân các lộ Trường Yên, Kiến Xương nhập vào các quân Thánh Dực, Thần Sách.

Năm 1311, Trần Anh Tông lập thêm quân Vũ Tiệp .Năm 1374 Trần Duệ Tông lập thêm những quân Uy Tiệp, Bảo Tiệp, Long Tiệp, Long Dực, Tả ban, Hữu ban .Năm 1378, đời Trần Phế Đế, nhà Trần lập thêm những quân Thần Dực, Thiên Uy, Hoa Ngạch, Thị Vệ, Thần Vũ, Thiên Thương, Thiết Giáp, Thiết Liêm, Thiết Hồ, Ô Đồ. [ 5 ]

Biên quân, lộ quân[sửa|sửa mã nguồn]

Ngoài cấm quân thường trực TW trấn áp, nhà Trần còn tổ chức triển khai lực lượng bán quân sự chiến lược ( cấp địa phương ) gồm biên quân ( biên phòng ) và những quân những lộ ( tương tự cấp châu, phủ ) do địa phương quản trị. [ 5 ]
Do chủ quyền lãnh thổ Đại Việt trải dài từ bắc xuống nam, nên phần nhiều những phủ, châu, lộ đều tiếp giáp với biển hoặc biên cương miền núi. Trong khi đó, những Nước Trung Hoa và Chiêm Thành lần lượt tiếp giáp về phía bắc và nam là những thế lực lớn hoàn toàn có thể rình rập đe dọa Đại Việt. Do đó, nhà Trần tổ chức triển khai quân biên phòng chuyên nghiệp đóng ở những vùng có địa hình kế hoạch quan trọng án ngữ biên giới hai đầu Bắc-Nam .

Biên quân có quân số ít hơn nhiều so với cấm quân, được chiêu mộ từ tráng đinh địa phương, thậm chí là tù binh, tù nhân bị đày ải tại địa phương đó, với nhiệm vụ chính là tuần tra, bảo vệ an ninh biên giới. Khi có chiến tranh, lực lượng này có thể dựa vào địa thế để phòng thủ chờ quân chủ lực đến chi viện, hoặc tổ chức tập kích quy mô nhỏ nhằm làm tiêu hao sinh lực địch hoạt động tại địa phương.

Trong quá trình cuối đại chiến với đế quốc Mông Cổ năm 1258, thủ lĩnh biên quân người Tày ở trại Quy Hóa [ 11 ] là Hà Bổng đã tập kích tàn quân của Ngột Lương Hợp Thai trên đường rút lui về Vân Nam sau khi đạo quân này bị quân nòng cốt nhà Trần tổng phản công .
Biên quân do Hà Bổng chỉ huy đụng độ quân Mông Cổ tại Quy Hóa năm 1258

Mặc dù không được trang bị tốt như cấm quân, nhưng biên quân cũng có đủ mọi binh chủng, vũ khí. Với đặc thù trường kì hoạt động ở biên ải hiểm trở, nên điều kiện sinh hoạt, huấn luyện gian khổ hơn. Chi phí để duy trì biên quân sẽ được trung ương san sẻ một nửa với các địa phương. Theo đó, nguồn thuế thu được ở các vùng biên ải được triều đình cấp dưỡng cho biên quân, trong khi các địa phương áp dụng chính sách ngụ binh ư nông để tự cung cấp quân nhu cho quân lực địa phương, giảm đáng kể gánh nặng tài chính cho triều đình.

Lộ quân ( hay phiên binh ) của Đại Việt đóng tại những châu, phủ trên cả nước. Do phần lớn là dân binh ( chỉ có rất ít biên quân giải ngũ về quê ), lộ quân không duy trì rất đầy đủ quân số, mà chỉ lên cơ ngũ hàng tháng ( đi phiên, mỗi phiên chỉ lê dài một vài ngày ), hết phiên lại về quê làm ruộng. Tùy vào thời gian trong năm ( mùa vụ ) hoặc theo kế hoạch của quan phủ mà số lộ quân tập trung chuyên sâu giảng dạy trong doanh trại lại khác nhau .Là đơn vị chức năng vận dụng ngặt nghèo nhất chủ trương ” ngụ binh ư nông “, nên lộ quân không được cung ứng quân phí từ triều đình. Về thực chất, lộ quân vẫn chỉ là dân chúng thay nhau triển khai nghĩa vụ và trách nhiệm quân sự chiến lược khi nông nhàn nên không được hưởng bổng lộc, vậy nên quân nhu cho lộ quân đều là tự cung tự túc tự cấp ( duy chỉ có cấp quân trưởng tại ngũ thường trực nên được trợ cấp lúa và vải ). [ 12 ] Thay vào đó, triều đình chỉ chuyển giao trang bị cũ của cấm quân hoặc biên quân cho lộ quân để đào tạo và giảng dạy, tự vệ, chống giặc cướp, bảo vệ xóm làng. Khi có cuộc chiến tranh, lộ quân mới được cấp quân trang theo chuẩn của triều đình. Hệ thống lộ quân giúp TW có được lực lượng phần đông mà lại ít tốn kém ngân sách .

Gia nô quân[sửa|sửa mã nguồn]

Từ năm Thiệu Long thứ 9 (1266), tôn thất nhà Trần gồm các vương hầu, công chúa, phò mã, cung tần tiền triều được cử đi thu nạp dân tứ tán đi khai khẩn đất hoang, từ đó tạo dựng thái ấp riêng. Trên cơ sở độc lập về kinh tế, họ đã xây dựng tư binh riêng theo đúng chính sách ngụ binh ư nông, mặc dù số lượng gia binh của quý tộc luôn rất hạn chế. Gia nô quân được chia làm hai dạng gồm sương quân (do các đại gia tộc hay quan lại quyền thế không thuộc hoàng thất, cai quản) và vương hầu quân, tư binh của các vương tôn, quý tộc thuộc hoàng thất. Mục đích của sự phân định này là nhằm xác định thứ tự ưu tiên để triều đình có kế hoạch hỗ trợ quân phí, quân trang trong thời chiến. Theo đó, vương hầu quân sẽ được ưu tiên viện trợ trước, sau đó mới đến sương quân.

Số lượng tư binh của những quý tộc biến hóa theo từng thời kỳ. Khi cuộc chiến tranh với ngoại bang nổ ra, vua Trần sẽ ra chiếu lệnh được cho phép những quý tộc tăng cường chiêu binh mãi mã, ngày càng tăng nhanh tổng quân số nhà Trần. Nhưng khi thời bình, số tư binh toàn nước lại bị hạn chế để bảo vệ quân triều đình có sức răn đe lớn và khiến giới quý tộc không tùy tiện nuôi quân để tránh những nghi kị trong triều .Điển hình như trường hợp của quốc công tiết chế Hưng Đạo vương Trần Quốc Tuấn, gia tộc nhà ông vốn có hiềm khích từ trước với hoàng gia : khi cha ông là An Sinh vương Trần Liễu, bị em trai là vua Thái Tông Trần Cảnh đoạt vợ, khiến những vương hầu đời sau tỏ ra dè chừng, thấp thỏm ông sẽ lợi dụng binh quyền mà soán ngôi để trả thù riêng. Mặc dù lập những công lao to lớn trong những cuộc cuộc chiến tranh với nhà Nguyên Mông, ông vẫn chọn an phận ở thái ấp Kiếp Bạc đến cuối đời, thay vì sử dụng bất kể đặc ân nào được ban, như việc tự do chiêu binh mãi mã. Không những vậy, tư binh Kiếp Bạc của Hưng Đạo chúa thượng cũng đã góp phần rất lớn vào thắng lợi trước quân Nguyên Mông trong những năm 1285 và 1288, nhờ vào kĩ năng của một số ít gia tướng như Phạm Ngũ Lão, Yết Kiêu, Dã Tượng, Đỗ Hành, Nguyễn Địa Lô, …

Các loại binh chủng[sửa|sửa mã nguồn]

Đây có lẽ rằng là binh chủng đặc biệt quan trọng nhất của quân đội Đại Việt thời Trần, vì thủy quân không chỉ là lực lượng nòng cốt mà còn biểu trưng cho văn hóa truyền thống của vương triều. Tổ tiên nhà Trần có xuất thân ngư dân, quen sống sông nước nên con cháu sau khi lên ngôi chú trọng tăng trưởng thủy quân như để lưu giữ, tôn vinh nét đẹp truyền thống cuội nguồn của gia tiên .

Thuyền chiến Mông đồng[sửa|sửa mã nguồn]

Đây là một loại thuyền chèo hạng nhẹ, có mũi bằng sắt kẽm kim loại và lướt nhanh. Theo An Nam chí lược của Lê Tắc, thuyền Mông đồng ở Nước Ta được vận dụng từ thời Bắc thuộc, do Trương Châu _An Nam đô hộ phủ ( 806 – 810 ) dưới thời Đường Hiến Tông chủ trương sản xuất nhằm mục đích thay thế sửa chữa những loại thuyền chiến lớn không tương thích với địa hình vùng Giao Chỉ. Thời kỳ đầu, quân số của mỗi thuyền chỉ khoảng chừng 50 người, đến thời Trần thì tăng lên đến hàng trăm tay chèo .
Từ năm 1253, vua sai Hưng Đạo vương Trần Quốc Tuấn lập trường Giảng Võ để huấn luyện và đào tạo võ thuật cho nhân tài cả nước, đặc biệt quan trọng chú trọng tu dưỡng võ nghệ thực chiến. [ 13 ] Các môn võ đối kháng truyền thống cuội nguồn được rèn luyện cho lính bộ binh sĩ .Đây là binh chủng có quân số phần đông nhất cả nước, vì chủ quyền lãnh thổ Đại Việt phong phú về địa hình ( núi, rừng, sông, suối, … ), nên việc tăng trưởng bộ binh bảo vệ tính hiệu suất cao cao trong tác chiến lẫn kinh tế tài chính .
Khắc họa trên gốm thời Trần, miêu tả bộ binh cầm giáo và khiên giao đấu đối kháng

Chính sách, kế hoạch và giải pháp đặc trưng[sửa|sửa mã nguồn]

Chính sách chủ đạo của nhà Trần vẫn là “ngụ binh ư nông“, vốn được xây dựng từ thời nhà Lý. Chính sách này vừa đảm bảo lực lượng đông đảo đã qua huấn luyện khi cần thiết chống xâm lược, vừa tiết kiệm quân phí cho triều đình, lại tối đa hóa năng suất lao động của dân chúng.

Đại Việt thời Trần lập sổ Đinh, trong đó ghi rõ Đinh Nam, Đinh Nữ. Sổ Đinh Nam lại update số lượng Tiểu Hoàng Nam và Đại Hoàng Nam cũng như Lão và Long Lão theo từng năm. Trong đó, Đại Hoàng Nam đều phải tham gia Lộ quân, tiếp đón huấn luyện và đào tạo quân sự chiến lược. Cũng vì Lộ quân tự cung tự túc tự cấp nên không số lượng giới hạn quân số, Đại Hoàng Nam khi nhập doanh đào tạo và giảng dạy đều phải tự chuẩn bị sẵn sàng lương thực. Nếu không có sẽ được quan phủ cho vay, sau nếu không trả sẽ sung làm quan nô, phần nhiều quan nô đều đày tới biên ải gia nhập Biên quân .

Nhờ chính sách ngụ binh ư nông và kế hoạch quản lý hộ khẩu rõ ràng rành mạch nên lực lượng quân đội nhà Trần khá đông. Theo Phan Huy Chú trong Lịch triều hiến chương loại chí, riêng Cấm Quân vào thời điểm hưng thịnh nhất đã có khoảng 10 vạn người.[5]

Về văn hóa quân sự, nhà Trần đặc biệt chuộng võ, khuyến khích coi trọng vũ thuật của trai tráng là lối sống của nam nhi từ quý tộc tới nô tỳ.[5] Năm 1253, Trần Thái Tông lập ra Giảng Võ Đường để các quan võ tập trung học binh pháp và rèn luyện võ nghệ. Đây chính là trường cao cấp quân sự đào tạo các võ quan.

Trong thực chiến, chiến lược của quân đội nhà Trần cũng rất linh hoạt, tùy thuộc vào đối thủ. Với kẻ địch hùng mạnh như quân Nguyên Mông thì chiến lược chủ yếu được sử dụng là chiến tranh du kích, áp dụng lối đánh mai phục dựa vào địa hình và chính sách “vườn không nhà trống” cùng với cắt đứt hậu cần, kết hợp với tác chiến quy mô lớn khi thời cơ thích hợp. Còn đối với kẻ địch yếu thế hơn như Chiêm Thành, các bộ tộc người Man ở Tây Bắc, hay các thế lực nổi loạn thì quân đội Đại Việt thường sử dụng chiến lược tấn công nhanh, mạnh và thần tốc để tiêu diệt quân địch.

Tuy nhiên, sau nhiều năm chiến tranh với quân Nguyên Mông, thực lực quốc gia suy giảm nghiêm trọng đã khiến Đại Việt chú trọng hơn trong việc áp dụng chiến lược “lấy đoản binh thắng trường trận” do Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn lập ra. Theo đó thì quân đội Đạt Việt chú trọng tinh nhuệ hơn là quân số, chú trọng đánh hiểm vào những nơi địch yếu hại hơn là dàn quân tác chiến quy mô lớn. Từ đây, quân đội Đại Việt chủ yếu lấy số lượng quân vừa đủ để phá địch chứ không còn huy động quy mô cả nước để tấn công như vũ bão nữa.

Trần Quốc Tuấn – vị tướng tổng chỉ huy hai cuộc chiến chống Mông-Nguyên lần thứ 2 và lần thứ 3 đã soạn bộ Vạn Kiếp tông bí truyền thư và Binh thư yếu lược. Ông đã tìm hiểu và tổng kết kinh nghiệm chiến tranh của Trung Quốc cổ từ thời Xuân Thu đến tận Tống, Nguyên đương thời.[5] Trong Binh thư yếu lược, ông viết: “Người giỏi thắng không cần thắng nhiều lần, mà cần toàn thắng, đảm bảo thắng”. Điều đó đồng nghĩa với việc làm cách nào để có được chiến thắng cuối cùng mới là điều quan trọng nhất, còn thắng bại trong các trận đánh chỉ là phụ. Cuộc kháng chiến chống Mông-Nguyên của quân dân nhà Trần, dưới sự chỉ đạo của ông cũng tiến hành theo nguyên tắc trên.

Danh sách những đại chiến và trận đánh[sửa|sửa mã nguồn]

• Trương Hữu Quýnh, Đinh Xuân Lâm, Lê Mậu Hãn chủ biên (2008), Đại cương lịch sử Việt Nam, Nhà xuất bản Giáo dục.
• Luận án nghiên cứu: Sự Phát Triển Về Xây Dựng Và Tổ Chức Quân Đội Trong Lịch Sử Việt Nam, giáo trình nghiên cứu của Cục Quân Huấn – Bộ Quốc Phòng.
• Quân Đội và Tiềm Lực Quốc Gia, Trần Lục Bảo, Nhà Xuất Bản Văn Học Nhân Dân Trung Hoa.

Source: https://topatoz.net
Category: Nhà cửa